Ян Замойскі

Ян Замойскі
Jan Zamoyski
Герб «Эліта»
Гетман вялікі каронны 1581 — 1605
Папярэднік	Мікалай Мялецкі
Пераемнік	Станіслаў Жалкеўскі
Нараджэнне	19 сакавіка 1542 Скакоўка, Гміна Замасць, Замойскі павет, Люблінскае ваяводства, Польшча
Смерць	3 чэрвеня 1605(1605-06-03)[…] (63 гады) Замасць, Красныстаўскі павет, Холмская зямля, Рускае ваяводства, Малапольская правінцыя, Карона Каралеўства Польскага, Рэч Паспалітая
Месца пахавання	Касцёл Уваскрасення Гасподнега і Святога Тамаша ў Замосці[d]
Род	Замойскія
Бацька	Станіслаў Замойскі[d]
Маці	Ганна Гербурт
Жонка	1) Ганна Асалінская 2) Крысціна Радзівіл 3) Грызельда Баторый 4) Барбара Тарноўская
Дзеці	ад чацвёртага шлюбу: Томаш Замойскі
Веравызнанне	кальвінізм і Каталіцкая Царква
Адукацыя	Парыжскі ўніверсітэт у Сярэднія вякі[d] Падуанскі ўніверсітэт
Аўтограф
Бітвы	Аблога Пскова (1581—1582)[d] Battle of Byczyna[d] Battle of Bucov[d] Вайна Рэчы Паспалітай са Швецыяй Siege of Wolmar[d] Siege of Fellin[d] Siege of Weissenstein[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ян Замойскі (польск.: Jan Zamoyski; 19 сакавіка 1542 — 3 чэрвеня 1605) — польскі дзяржаўны дзеяч з роду Замойскіх, прыхільнік кальвінізму, затым каталік. Буйны магнат, каралеўскі сакратар (з 1565), падканцлер каронны (1576—1578), канцлер вялікі каронны (1578—1605), генеральны староста кракаўскі (1580—1585), гетман вялікі каронны (1581—1605), першы ардынат Замойскі (1589—1605), староста белзскі, мендзыжэцкі, кшэшаўскі, кнышынскі, тыкоцінскі і дорпацкі. Заснавальнік і будаўнік горада Замасць.

Біяграфія

Кальвінізм, той, што рабіў у той час вялікія поспехі сярод шляхты, знайшоў сабе прыхільніка ў асобе бацькі Яна — Станіслава Замойскага (1519—1572), кашталяна хелмскага, які выхаваў свайго сына таксама ў асновах гэтай рэлігіі. У 1560 годзе Станіслаў Замойскі адправіў сына за мяжу для заканчэння адукацыі. Пабываўшы ў Парыжы і Страсбургу, Ян заняўся ў Падуі дбайным вывучэннем лацінскай мовы і юрыспрудэнцыі. Вынікам яго заняткаў было складанне «De Senatu Romano». Па ўсёй верагоднасці, падчас знаходжання ў Італіі у яго рэлігійных перакананнях пачаў здзяйсняцца пераварот, які неўзабаве прывёў яго да пераходу ў каталіцызм. Вярнуўшыся на бацькаўшчыну, ён паступіў сакратаром у каралеўскую канцылярыю, прывёў у парадак дзяржаўны архіў і меў выпадак грунтоўна пазнаёміцца пры гэтым з дзяржаўнымі законамі Рэчы Паспалітай, а таксама з рознымі важнымі палітычнымі дакументамі. Падчас міжкаралеўя 1572 а Замойскі пачаў гуляць ролю на з’ездах і соймах.

Помнік Замойскаму у заснаваным ім горадзе Замасць.

Па абранні на польскі трон каралём Генрыха Анжуйскага ў ліку паслоў да яго быў адпраўлены і Замойскі, які быў у той час старостам белзскім. Яму ўдалося набыць размяшчэнне Генрыха, які надаў Замойскаму багатае Кнышынскае староства. Падчас другога міжкаралеўя Ян Замойскі стаў на чале партыі пястаўцаў, якія жадалі абрання ў каралі паляка. Пераход яго ў шэрагі прыхільнікаў абрання Стэфана Баторыя тлумачыцца тым, што польская карона аддавалася апошняму пад умовай жаніцьбы з сястрой нябожчыка караля Жыгімонта Аўгуста — Ганнай, адзінай тады прадстаўніцай ранейшага польскага каралеўскага дома. Імя Замойскага цесна звязана з валадараннем Баторыя, для якога ён быў неацэнным памочнікам па сваёй энергіі, нелюбові да магнатаў і вялікай папулярнасці сярод шляхты.

Новы кароль паспяшаўся зрабіць Замойскага падканцлерам, а потым канцлерам і каронным гетманам. Замойскі карыстаўся цяпер небывалай ў Польшчы уладай і значэннем. Да таго ж ён парадніўся з самім каралём, уступіўшы ў трэці шлюб з пляменніцай Баторыя, Грызельдай (1583). Замойскі быў душою ўсіх праектаў ўнутраных пераўтварэнняў у Польшчы, а таксама прымаў дзейны ўдзел у ваенных паходах Баторыя. Са смерцю Стэфана Баторыя становішча Яна Замойскага зрабілася цяжкім, бо ён меў масу ворагаў сярод магнатаў; асабліва ненавідзелі яго Збароўскія. Тым не менш яму ўдалося ў трэцяе міжкаралеўе правесці абранне Жыгімонта, каралевіча шведскага, які паходзіў па маці ад Ягелонаў. Абранага другой партыяй у каралі польскія аўстрыйскага эрцгерцага Максіміліяна Замойскі разбіў у бітве пры Бычыне (1588) і ўзяў ў палон.

Джозеф Сандэрс. «Марс і Мінерва карануюць бюст гетмана Яна Замойскага», 1812

З першай жа сустрэчы з Жыгімонтам III Замойскі адчуў да яго антыпатыю і неўзабаве зусім ад яго аддаліўся. Знешнюю палітыку караля, які знаходзіўся пад уплывам Аўстрыі, Замойскі не толькі не падтрымліваў, але, лічачы яе згубнай для Польшчы, наколькі быў у сілах, процідзейнічаў. Са свайго боку, кароль перашкаджаў Яну Замойскаму ў правядзенні яго планаў. Праекты Замойскага аб выданні закона адносна парадку абрання каралёў, роўна як і адносна рашэння спраў на соймах большасцю галасоў, не сустрэлі падтрымкі. Замойскі страціў свой ранейшы ўплыў, але на ваенным попрышчы яму ўдалося аказаць Польшчы яшчэ шэраг вялікіх паслуг. Два паходы яго ў Малдову (у 1595 і 1600 гадах) прывялі да ўмацавання ўплыву Рэчы Паспалітай у гэтай краіне. У 1601 і 1602 гадах Замойскі ўдзельнічаў з бліскучым поспехам у кампаніі супраць паўстаўшых ваяводаў.

Нямала старанняў прыклаў Замойскі і для развіцця навук. Ён актыўна дапамагаў Стэфану Баторыю ў запрашэнні ў Польшчу вядомых еўрапейскіх навукоўцаў. Са шматлікімі навукоўцамі і пісьменнікамі ён знаходзіўся ў зносінах, любіў сябе атачаць імі і аказваў ім заступніцтва. У 1580 годзе на месцы свайго роднага гнязда Скокаўкі Замойскі заснаваў горад Замасць і заснаваў там у 1595 годзе «Замойскую акадэмію» на ўзор італьянскіх універсітэтаў. Квітнець яна не магла, бо мела мала сродкаў. Каталіцкая рэакцыя, якая ахапіла Польшчу ў валадаранне Баторыя, знайшла ў асобе Замойскага моцную апору. Ён увёў езуітаў нават у свой дом, якія звярнулі другую жонку яго Крысціну (народжаная Радзівіл) з пратэстантызму ў каталіцызм. Асабліва шырую падтрымку аказваў Ян Замойскі прапагандзе каталіцызму сярод праваслаўнага насельніцтва рускіх зямель.

Сям’я

Быў жанаты чатыры разы. Яго першай жонкай стала Ганна Асалінская (памерла ў 1572), дачка харунжага любельскага Яна Асалінскага (памёр у 1564) і Ганны Ажахоўскай (памерла ў 1588).

У 1577 годзе другі раз ажаніўся з Крысцінай Радзівіл (1560—1580), дачкой ваяводы віленскага і канцлера вялікага літоўскага, князя Мікалая Радзівіла «Чорнага» (1515—1565) і Альжбеты Шыдлавецкай (1533—1562).

У 1583 годзе ў трэці раз ажаніўся з Грызельдай Баторый (1569—1590), дачкой ваяводы трансільванскага Крыштафа Баторыя (1530—1581) і Лізаветы Бачкаі (памерла ў 1581).

14 чэрвеня 1592 года ў чацвёрты раз ажаніўся з Барбарай Тарноўскай (каля 1566—1610), дачкой мечніка вялікага кароннага Станіслава Тарноўскага (1541—1616) і Сафіі Ацэскай (памерла ў 1609). Дзеці:

• Томаш Замойскі (1594—1638), падканцлер і канцлер вялікі каронны.

Гл. таксама

Архіў Яна Замойскага

Літаратура

• «Collectanea vitam resque gestas Joannis Zamoyscii illustrautia» (позняя., 1861); Bohomolec, «Życie Jana Zamoyskiego» (Варш., 1775; было перавыдадзена некалькі разоў потым, рознымі асобамі); Batowski, «Rajnold Hajdensztajn i Franciszek Bohomolec pisarze żywota Jana Zamojskiego» (Львоў, 1854); Caro, "Das Interregnum Polens im Jahre 1587 u. Parteikämpfe der Häuser Zborowski und Zamojski "(Гота, 1866); Morawski, «Andrzej Patrycy Nidecki» (Кракаў, 1892); Łukaszewicz, "Historya szkół w koronie iw W. Ks. Litewskim "(Познань, 1849, т. I); Любавічы, «Да гісторыі езуітаў у літоўска-рускіх землях у XVI ст.» (Варшава, 1888).
• Замойский, Ян (великий гетман) // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.